Lany poniedziałek

Powszechnie przyjęło się nazywać go Śmigusem-Dyngusem, jednak współcześni Kolbergowi, czyli ponad sto lat temu mawiali Dyngus-Śmigus. Zwyczaj polewania wodą sięga korzeniami czasów chrystianizacji Polski. Według informacji, które zebrał Kolberg, są dwie wersje powstania tego obrzędu. Pierwszą z nich jest:
„Najprawdopodobniejsza do prawdy, że tym sposobem przekazuje się pamiątkę pierwszego chrztu Polaków, który właśnie około tego czasu miał miejsce za Mieczysława I”. (O. Kolberg – Tarnowsko-Rzeszowskie)

Drugą z nich jest:
„Zwyczaj dyngusa czyli śmigusu, który do wesołych żartów i igraszek pochop daje, jak wiadomo, niezmiernie starożytny, ma mieć (wedle kronikarzy) początek od Jagiełły dopiero, kiedy król ten chrzcić kazał w ten dzień gromady Litwinów, polewając ich wodą”. (O. Kolberg – Mazowsze)

Sama nazwa Dyngus pojawia się już w mitologii słowiańskiej jako imię pachołka Nii – bogini piekieł, żony Pecleca. Natomiast słowo Śmigus pochodzi od niemieckiego schmocken czyli bić i odnosiło się do zwyczaju smagania, bicia na szczęście rózgami wierzbowymi z baziami z Niedzieli Palmowej bądź witkami z pierwszymi zielonymi listkami.
Zwyczaj ten w Polsce powszechny, niegdyś był nieco bardziej rozbudowany niż w chwili obecnej. Nie polegał on jedynie na polewaniu wodą, którą to w niektórych dzielnicach Polski np. w Wielkopolsce polewano już od niedzielnego popołudnia:
„Oblewają się wodą w niedzielę wieczorem. Parobcy chwytają kryjące się przed nimi dziewczęta i zanurzają w wodzie ciągnąc do stawu, rowu, koryta przy studni, itd. Sądzą nawet, że im bardziej kawaler swą bogdankę miłuje, tém lepiéj, tj. obficiej ją zdynguje.” (O. Kolberg – Wielkie Księstwo Poznańskie)

„W pierwsze święto wielkanocne, zbiérają się po południu parobczaki i sprawiają dyngus dziewczętom po wsi. (…)Niejedna dziewoja, zlana od stóp do głowy, lub skąpana w stawie, przy studni, wśród silnego nieraz mrozu, przypłaciła to zdrowiem i życiem. Ale zwyczaje ludu są święte i za konieczność często poczytywane. Same też zresztą dziewczęta są sobie winne, bo niezlane w Wielkanoc uważają się za wzgardzone, lub wyśmiewają parobczaków, jakoby wody żałowali, której Pan Bóg dosyć stworzył, że im nóg nie umyli, że tańcować z niemi nie będą”. (O. Kolberg – j.w.)

„Nazajutrz pleć niewieścia oddawała z niemniejszą wesołością odwet mężczyznom”,
ale także na chodzeniu ze śpiewem (np. Chrystus zmartwych-wstan jest) i przebierańcami tak jak w zimie z Herodami od chałupy do chałupy z „dyngusem suchym”, podczas którego zbierano co łaska na wieczorną zabawę w karczmie:

„W lany poniedziałek chłopcy ustroją niedźwiedzia, tj. owiną kogoś w grochowiny, dadzą mu ogromny kij w rękę, a ten lata na wszystkie strony, kijem macha i uderza o ziemię i ludzi, wierzga nogami, kwiczy co niepodobno (straszliwie), a jak złapie dziewkę, to ją gmatusi (…) Tak chodzą z nim po dyngu, otrzymując wszędzie po parę jaj, placka, chleba, sera, czasami wódki, a szperę (szperkę) nawdzieją na kij. Czasami na psote dają im gospodynie jaja zręcznie piaskiem napchane, pozornie jednak dobrze wyglądające. Gdy z niedźwiedziem owym już całą wieś obletą, idą bawić się do domu lub do gościńca i tam spożywają otrzymane od gospodyń dary.” (O. Kolberg – j.w.)

„W drugim dniu Wielkiejnocy odbywa się uroczyste obwożenie kurka i gajika. Kilkunastu chłopców a nawet i poważnych wieśniaków przystrajają wózek, a wystrugawszy z drzewa odpowiedni kur lub gajik, osadzają takowy na nim i ze śpiewem przy towarzyszeniu wioskowej kapeli obchodzą w ten sposób dwory i chaty, wyprawiając równocześnie wiejskim dziewojom śmigus, czyli oblewają je wodą.” (O. Kolberg – Kaliskie)

„Po wsiach parobcy i dziewki dorosłe, oblewają się wodą, ile możności znienacka, jak to w powszechnym jest zwyczaju, podczas gdy chłopcy i dziewczęta – podrostki (tamci z kogutkiem z te z gajikiem) chodzą od domu do domu i dyngusują, t.j. śpiewając i winszując, zbierają podarki, złożone z jaj, sera, kukiełek, drobnych pieniędzy itd.” (O. Kolberg – Mazowsze)

Był także zwyczaj wcześniejszych zapowiedzi dyngusa:

„W drugie święto Wielkanocne rozpoczyna się znany powszechnie u nas zwyczaj Dyngusu. W poniedziałek parobcy oblewają wodą dziewki, we wtorek zaś dziewki podobnież odpłacają się parobkom. Już w niedzielę wieczór parobcy pożyczają ze dworu dziedzica miednicę metalową lub coś podobnego brzęczącego, włażą z tem na dach chałupy (zwykle karczmy) i brząkając w nią, niby w bęben, wywołują imiona i nazwiska tych dziewek, które jutro mają być oblewanemi. Igraszką ta zajmuje się osobliwie dwóch najsprawniejszych i najprzystojniejszych chłopców. Z tych jeden stoi na dole (przed sienią chałupy) i gada do góry imiona i nazwiska drugiemu, który stoi na dachu, wymieniając kolejno dziewki, podług numerów chat z dołączeniem stosownej uwagi, która z nich jest porządniejszą, lub mniej porządną. Oczywiście, że osobistość i stosunki grającego ową rolę, dają mu szerokie pole do spostrzeżeń i przycinków, szafowanych wedle własnego widzenia i dowcipu. Jeśli wymieni którą dziewkę z uwagą, że ta jest bardzo niechlujną, że się nie umywa, nie czesze itp., wówczas towarzysz jego, na dachu stojący wykrzykuje: „Zaprzęgajcie konie, woły, bo wywieziema fafoły – Maryśki Dorędówny – a brać na nią cztery fury piasku (do szorowania), pięć fur pyrzu (na wiecheć), dwadzieścia kubłów wody i mydliska, do wypłukania w gnoiska; – cztery długie grace, do wymiatane w s..ce, boć czrna!” Jeśli na dole stojący wymieni porządniejszą dziewuchę, wtenczas ów na dachu , mniejszą ilość naznacza wody, piasku, mydła itd. Czasem wykupi się która z nich kwartą wódki, że jej imię i nazwisko z chlubą będzie wymienione na dachu, a wtenczas mówi ten na dachu, że ją wódką w karczmie oblać i obmyć trzeba, to jest: poczęstować. Ta jednak, której imię wcale nie jest przy dyngusie wymienionem, choćby nawet z najgorszej przedstawioną była strony, ma to sobie za wilkie ubliżenie; w nagannem tem zapomnieniu widzi wyraźną dla imienia i osoby swojej pogardę. Nazajutrz też rano, wskazane tu dziewki, wyszukiwane i oblewane są przez parobków, przed których natarczywością wymykają się jak mogą. Po skokach zaś, rzutach, chichotach, zabiegach i krzątaniu się parobków, uwierzyłbyś, że gotowi co do joty spełnić to, co w programacie na dachu uroczyście wygłoszonym, zapowiedzieli. Mniej daleko gonitwy, a tem samem i zajęcia przedtawia zabawa wtorkowa. Mężczyznom bowiem łatwiej jest ustrzec się i uciec od zapalczywości dyngusowej kobiet.” (O. Kolberg – Kujawy)

I jeszcze jedna informacja szczególnie dla tych, którzy spóźnili się z dyngusem:

„W poniedziałek świąteczny płoche chłopaki i dziewki leją się wzajemnie wodą pełnemi konewkami i dzbankami, które czerpią w lada rowie, a ztąd powstają gonitwy, swawole, czasem skaleczenia nawet. Oblewania takie powtarzać się mogą według upodobania aż do Zielonych świątek, a ztąd urosło przysłowie: „do Zielonych świątek, – można się lać wodą i w piątek.” We dwa tygodnie po wielkanocnym śmigusie, parobcy śród śmiechu i gzów razem z dziewczętami, schodzą się w Przewodnią Niedzielę od południa do karczmy. Parobczaki bowiem dziś rano nie korzystali ze służącego im prawa powtórnego smigustrowania (oblewania wodą) dzieuch. Taką wspaniałomyślność wynagradzają one zatem młodzieńcom piskami (pisankami, t.j. upstrzonemi barwą jajami); wszakże za haracz zwyczajowy, parobcy zwykli im zaraz składać dobrowolny w pierścionkach, obrazkach, wstążkach itp., do której to uciechy mięsza się obficie i gorzałka. Wieczorem zabawę zamykają tańce, które trwają do północy. Kto Najwięcej ze sobą zabierze pisek, tego najbardziej nawiedzają, bo szczodrota, tu jak wszędzie, zniewala sobie przychylność ludzką.” (O. Kolberg – Lubelskie)

Publikacja wydawana przez: Stowarzyszenie Riviera-Remont, Scena "Korzenie", ul. Waryńskiego 12, 00-361 Warszawa. Telefon: 660 91 12 , fax: 25 74 97. Redakcja: Kasia Andrzejowska, Antoni Beksiak, Remigiusz Mazur-Hanaj, Piotr z Warszawy Zgorzelski. Plakaty dla Sceny "Korzenie": Waldemar Umiastowski.
Współpracują z nami i pomagają nam: Fundacja Kultury, Fundacja Stefana Batorego, Elektrim S.A, Urząd Gminy Warszawa-Centrum i Urząd Dzielnicy Warszawa –Śródmieście.
Pismo "Korzenie" można znaleźć w Muzeum Etnograficznym, podczas spotkań "Korzeni" w klubie Remont i w Domu Tańca na Jezuickiej 4.

wersja elektroniczna odzyskana przez Lenę Smakowską